شیوع، بروز و شانس در اپیدمیولوژی و پژوهش پزشکی

در این مقاله قصد داریم تا به بررسی موضوعات مهمی همچون تناسب و میزان، شانس و انواع مطالعات پژوهشی (بطور خلاصه) بپردازیم. بعد از خواندن این مقاله شما تعریف اصطلاحات مهم و ساختاری پژوهش شامل شیوع و انوع آن، بروز و انواع آن و روابط بین این دو را یاد می گیرید و در نگارش عنوان مطالعه توجه بیشتری خواهید داشت. در هر مورد برای یادگیری بیشتر شما مثال هایی آورده شده است.

پیشنهاد مجموعه علمی پژوهشی مدیتورها: پیش از خواندن این مقاله بهتر است انواع مطالعات در حوزه علوم پزشکی را بخوانید.

سنجش مواجهه و پیامد

در هر مطالعه چه توصیفی و چه تحلیلی، محقق نیازمند توصیف متغیرهاست. متغیرها یا کمی هستند که محقق به وسیله شاخص هایی­ مانند میانگین و واریانس و میانه و… آنها را توصیف می نماید و با کیفی هستند و لازم است فراوانی آنها محاسبه شود. فراوانی را می­توان به شکل مطلق، نسبی و یا شانس (Odds) بیان کرد. برای مثال ۱۰ مورد ابتلاء به وبا در شهر A در تابستان ۱۳۹۰. اما بیان فراوانی به شکل مطلق قابلیت مقایسه ندارد. در مثال قبل نمی­ توان گفت ۱۰ مورد زیاد است یا کم است. یا اگر بخواهیم این آمار را در شهر B هم بدست آورده و دو شهر را مقایسه کنیم، آنگاه نمی توانیم بگویم وضعیت کدام شهر بهتر یا بدتر است. برای رفع این مشکل همیشه از فراوانی نسبی (حالت استاندارد شده فراوانی بر حسب جمعیت) یا همان چیزی که در بین مردم به درصد، معروف است استفاده می کنیم. از دیدگاه اپیدمیولوژی فراوانی نسبی یک نسبت (Ratio) است و نسبت ها خود به دو نوع تقسیم میشوند:

تناسب (Proportion)

تناسب نسبتی است که در آن صورت کسر زیر مجموعه مخرج است و کل کسر رابطه جزء به کل را نشان می­ دهد. تناسب معمولا در قالب درصد بیان می­ شود. مانند تعداد دانشجویان دکترای تخصصی به کل دانشجویان دانشگاه.

 میزان (Rate)

میزان، نسبتی است که در آن صورت زیر مجموعه مخرج است و مخرج به صورت تغییرات بر حسب زمان لحاظ می شود. فراوانی نسبی مواجهه و پیامدها در قالب بروز و شیوع بیان می­ شود.

شیوع (Prevalence)

شیوع معمولاً به دو روش اندازه ­گیری می­ شود:

1- شیوع نقطه­ ای (لحظه­ ای) (Point Prevalence)

عبارت است از تعداد موارد موجود پیامد (یا مواجهه) در یک نقطه زمانی، تقسیم بر کل جمعیتی که نسبت به وقوع پیامد ( ویا مواجهه) مستعد بوده ­اند (جمعیت در خطر). نقطه زمانی می ­تواند همه اشکال زمان مثل روز، هفته، ماه و … باشد. این امر بستگی به مدت زمان لازم برای بررسی جمعیت دارد. هرگاه اصطلاح شیوع را بدون هر گونه توضیحی به کار بریم منظور همان شیوع لحظه ­ای است.

2- شیوع دوره­ ای (Period Prevalence)

درباره برخی از پدیده­ ها مانند بیماری­ های روانی تشخیص اینکه آیا شخص در لحظه ­ای که شیوع محاسبه می­ شود بیمار بوده است یا نه مشکل است. در این موارد شیوع دوره ­ای که عبارت است از تعداد موارد موجود پیامد( یامواجهه) در یک دوره زمانی، تقسیم بر کل جمعیتی که نسبت به وقوع پیامد ( ویا مواجهه) مستعد بوده ­اند (جمعیت در خطر) محاسبه می­ شود.

بروز (Incidence)

بروز که به جای موارد موجود بیماری به موارد جدید توجه دارد، به دو شکل قابل محاسبه است:

1- بروز تجمعی (Cumulative Incidence)

بروز تجمعی که به آن خطر یا ریسک هم می­ گویند، عبارت است از تعداد موارد جدید پیامد (یا مواجهه) در یک دوره زمانی معین تقسیم بر تعداد کل جمعیت در خطر در ابتدای آن دوره. اگر جمعیت بالای 50 سال منطقه ­ای که تا به حال دچار سکته قلبی نشدند در ابتدای سال 1390، 30000 نفر باشد و در طول این سال 500 مورد سکته قلبی در این جمعیت رخ دهد بروز تجمعی این بیماری 7/16 در 1000 خواهد بود یعنی اینکه از هر 1000 فرد سالم که در این منطقه زندگی می­ کنند 7/16 نفر بیمار شده ­اند.در گزارش بروز تجمعی و شیوع دوره ­ای و لحظه ­ای، حتماً باید واحد زمانی قید گردد.

2- بروز تراکمی (Incidence Density) یا میزان بروز (Incidence Rate)

در محاسبه بروز تجمعی فرض بر این است که هر فردی که به مطالعه وارد می­­ شود از ابتدا تا انتهای کار در مطالعه حضور دارد اما در عمل معمولاً عده ­ای قبل از پایان مطالعه از آن خارج می­ شوند و عده جدیدی به مطالعه وارد می­ شوند لذا اگر بخواهیم برآورد درستی از بروز بیماری بر حسب میزان مشارکت افراد در مطالعه داشته باشیم از میزان بروز تراکمی ( یا چگالی بروز) استفاده می­ کنیم که عبارت است از تعداد موارد جدید پیامد (یامواجهه) در یک دوره زمانی تقسیم بر تعداد کل شخص – زمان­ هایی که مطالعه ادامه داشته است. در بیماری­ هایی مانند سرماخوردگی، آسم و افسردگی و ..در طول یک مدت معین ممکن است هر فرد بیش از یک بار مبتلا شود، بهتر است میزان بروز تراکمی محاسبه گردد و اگر بروز تجمعی محاسبه می­ شود در صورت کسر به جای تعداد موارد بیماری تعداد دفعات بیماری لحاظ شود. تنها به بروز تراکمی می­توان واژه میزان را اطلاق نمود و بروز تجمعی و شیوع میزان نیستند و تنها تناسب هستند. خصوصاً در هنگام نوشتن عنوان پروپوزال یا مقالات باید به این نکته توجه ویژه داشت.

رابطه شیوع و بروز

در شرایطی که بروز و جمعیت ثابت باشد و مهاجرت به داخل و خارج رخ ندهد. می­توان رابطه زیر را برای بروز و شیوع نوشت:

طول دوره بیماری × بروز = شیوع

همین رابطه باعث می­ شود که گاهی افرادی که با مفاهیم شیوع و بروز آشنایی ندارند دچار اشتباه شوند. برای مثال اگر شیوع آلودگی به ویروس HIV رادر یک کشور پیشرفته و یک کشور عقب مانده مقایسه کنیم ممکن است تقریباً به یک اندازه و بالا باشند. اما هرگز نمی­توان گفت که وضعیت بیماری در هر دو کشور یکسان است زیرا احتمالاً علت این پدیده این نیست که آلودگی در هر دو کشور به یک اندازه رخ می­ دهد (بروز) بلکه در کشور پیشرفته موارد اندکی هم که رخ می­ دهند به دلیل سطح بالای سلامت عمومی تقریباً به اندازه افراد سالم عمر می­ کنند (افزایش دوره) و در نتیجه مقدار شیوع زیاد شده است. برعکس در کشور عقب مانده زیاد بودن شیوع ربطی به دوره ندارد زیرا اکثراً مبتلایان زود می­ میرند و علت اصلی افزایش شیوع، بروز موارد جدید است.

شانس (odds)

عبارت است از احتمال وقوع یک حالت به احتمال عدم وقوع آن، مثلاً در مطالعه ­ای که 100 نفر سیگاری بدون سرطان ریه شرکت داشته­ اند و آنها را به مدت 10 سال پیگیری کردیم در این مدت 5 نفر مبتلا به سرطان ریه شده ­اند در این حالت شانس بیماری برابر است با 5 به 95.

در نگارش این مطلب از کتاب زیر استفاده شد: