انواع مطالعه در روش تحقیق علوم پزشکی

مطالعات علمی در حوزه پزشکی را می توان كوششی برنامه ریزی شده و منظم مبتنی بر شواهد دانست که برای حل هرگونه مشكلات بهداشتی و با استفاده از داده های دقیق انجام می شوند. اهداف اصلی مطالعات پزشکی، تعیین کمیت شیوع بیماری و مقایسه مداخلات، پیش بینی ها یا ارزیابی های گوناگون است. یک مطالعه علمی نیاز به برنامه ریزی مناسب برای پروتکل تحقیق، تأییدیه اخلاقی، جمع آوری داده ها، تجزیه و تحلیل داده ها، تفسیر نتایج و انتشار دارد.
در این مقاله انواع مطالعات پزشکی را به دسته های مطالعات پایه، مطالعات بالینی و مطالعات اپیدمیولوژیک تقسیم کرده و هر کدام را توضیح می دهیم. برای بررسی جزئی هرکدام از این مطالعات لازم است مقاله های دیگر از این مجموعه را بررسی کنید.

مطالعات پایه در پزشکی

مطالعات پایه پزشکی، روابط علت و معلول را بین متغیرهای وابسته و مستقل مانند آزمایش حیوانات، مطالعات ژنتیکی و سلولی بررسی می کند. تقریباً در تمام آزمایشات، حداقل یک متغیر مستقل وجود دارد و در طی آزمایش، تأثیرات وارده بر متغیر وابسته بررسی می شود. روش و طرح آزمایش می تواند به طور دقیق، مشخص و اجرا شود. به عنوان مثال می توان جمعیت، تعداد گروه ها، معالجه و دوزها را دقیقاً مشخص کرد.
همچنین مهم است که عوامل مخدوش کننده یا اثرگذار بر آزمایش، به طور خاص کنترل شوند یا اثر آن ها تا حد امکان کاهش یابد. مطالعات پایه می توانند شامل روش های تصویربرداری مانند توموگرافی یا MRI نیز باشند. روش های تست آماری و مدلسازی در پزشکی نیز به مطالعات پایه تعلق دارند.

مطالعات بالینی

مطالعات بالینی شامل مطالعات مداخله ای (یا تجربی) و همچنین مطالعات غیر مداخله ای (مشاهده ای) هستند. به عنوان مثال، مطالعه مداخله ای دارویی، به هر نوع مطالعه ای گفته می شود که در آن اثرات درمانی، عوارض جانبی، تغییرات متابولیسم یا نوع جذب یک دارو روی یک فرد یا حیوان بررسی شده باشد. مطالعات مداخله ای همچنین شامل بررسی اثر تجهیزات پزشکی در درمان های جراحی، جسمی یا روان درمانی نیز می شود.

مطالعات بالینی غیر مداخله ای (مشاهده ای)

مطالعات مشاهده ای را می توان به عنوان غیرمداخله ای و غیرآزمایشی نیز تعریف کرد؛ چرا که حاوی هیچ آزمایش یا روش مداخله ای نیستند. در این مطالعات، عوامل مورد بررسی کنترل نمی شوند، تکرار رویدادها به طور کلی امکان پذیر نیست و امکان تصادفی سازی در این مطالعات محدود است. با این حال، نتایج آنها تا حد زیادی با زندگی واقعی سازگار است. مطالعات مشاهده ای می توانند به صورت توصیفی یا تحلیلی طبقه بندی شوند.

مطالعات بالینی مداخله ای (تجربی)

هدف از یک مطالعه بالینی مداخله ای، مقایسه روش های درمانی در یک جمعیت بیمار است که با استفاده از انتخاب پروتکل های مناسب و تقسیم کردن بیماران به گروه های کنترل و گروه آزمایش انجام می شود. بهترین روش برای تقسیم بندی بیماران، تقسیم تصادفی آن ها بین این دو گروه است. روش های درمانی احتمالی که در این مطالعه استفاده می شوند عبارتند از: مصرف دارو، عمل جراحی، استفاده درمانی از دستگاه های پزشکی مانند فیزیوتراپی، طب سوزنی، مداخله روانی- اجتماعی، اقدامات توانبخشی، تمرین یا رژیم غذایی. انجام واکسیناسیون در برخی از کشورها نیز به عنوان مطالعات مداخله ای شناخته می شود.
مطالعات بالینی مداخله ای باید تحت شرایط خاص اخلاقی و قانونی انجام شوند. به عنوان مثال نمی توان از یک دستگاه پزشکی یا دارو با عوارض جانبی جدی برای بیمار استفاده کرد. برای مشخص کردن خط قرمزهای مربوط به تجهیزات پزشکی، مراجع مربوطه در هر کشور باید مجوزهای لازم را صادر کنند. مطالعات دارویی نیز نیاز به یک تصمیم مناسب از طرف کمیته اخلاق دارند.
بعد از کسب این مجوزها، باید بیمار به صورت آگاهانه و با رضایت کامل، نسبت به امضا کردن فرم مربوط به شرکت در مطالعه، اقدام کند. محققین موظفند که بیمار را از تمام عواقب احتمالی ناشی از این کار مطلع کنند. گروه کنترل نیز در اکثر مطالعات بالینی گنجانده شده است.
همان که پیشتر نیز اشاره کردیم، باید در مطالعات بالینی به امر تصادفی سازی تقسیم بیماران اهمیت زیادی داده شود. برای این منظور، از اعداد تصادفی یا الگوریتم های رایانه ای می توان کمک گرفت. با استفاده از تصادفی سازی، می توان اطمینان حاصل کرد که بیماران به صورت متوازن به گروه های مختلف اختصاص می یابند و عوامل مخدوش کننده احتمالی از جمله عوامل عوارض و تغییرات ژنتیکی، به طور اتفاقی و متوازن بین گروه ها توزیع می شود.

مطالعات اپیدمیولوژیک

محور اصلی مورد توجه در مطالعات اپیدمیولوژیک، بررسی تغییرات تاریخی در توزیع بیماری ها در یک منطقه و دلایل آن است. همانند مطالعات بالینی، مطالعات اپیدمیولوژیک نیز به دو دسته تجربی و مشاهده ای تقسیم می شوند.

مطالعات اپیدمیولوژیک مداخله ای (تجربی)

مطالعات مداخله ای (تجربی) بیشتر به مطالعات میدانی و مطالعات گروهی تقسیم می شوند. منظور از مطالعات میدانی، مطالعه بر روی دسته ای از مردم یک منطقه، شهر یا کشور است. مطالعات گروهی نیز به مطالعه بر روی یک گروه خاص قومی یا نژادی گفته می شود که در یک یا چند ویژگی با یکدیگر اشتراک دارند. یک مثال برای مطالعه دسته ای، بررسی تاثیر مصرف مکمل ید در شهرهایی است که مصرف ید در بین مردم آن ها بسیار پایین است.
از طرف دیگر، بسیاری از مداخلات برای مطالعات تجربی، به دلایل اخلاقی ، اجتماعی یا سیاسی مناسب نیستند؛ زیرا ممکن است باعث به خطر افتادن سلامتی افراد در آینده دور یا نزدیک شوند.

مطالعات اپیدمیولوژیکی مشاهده ای

مطالعات اپیدمیولوژیکی مشاهده ای را نیز می توان بیشتر به مطالعات کوهورت (مطالعات پیگیری)، مطالعات کنترل موردی، مطالعات مقطعی (مطالعات شیوع) و مطالعات زیست محیطی تقسیم کرد.
در ساده ترین حالت، مطالعات کوهورت شامل دو گروه سالم از افراد در طول زمان است. یک گروه در معرض ماده خاصی قرار دارند (برای مثال، کارگران یک کارخانه شیمیایی) و گروه دیگر در معرض آن ماده خاص قرار نمی گیرند. این مطالعه تا زمان مشخصی در آینده (مثلا یک سال) ادامه پیدا می کند تا به عنوان مثال، ریسک ابتلا به سرطان ریه را در این دو گروه با یکدیگر مقایسه کنند. میزان بروز این بیماری برای هر دو گروه قابل تعیین است.
علاوه بر این، خطر نسبی بروز یک بیماری، یک پارامتر آماری بسیار مهم است که می تواند در مطالعات کوهورت محاسبه شود. برای بررسی خطر قرار گرفتن در معرض مواد یا شرایط بسیار نادر بر روی عده ای از افراد، از جمعیت عمومی به عنوان کنترل استفاده می شود. یعنی بعدها، نتایج میزان ریسک بروز بیماری ها بر روی این افراد، با میانگین جامعه سنجیده می شود.
در همه ارزیابی ها باید به طور طبیعی توزیع سن و جنس را در گروه های مربوطه در نظر گرفت. یک مطالعه کوهورت (Cohort) مشهور، مطالعه ای است که تأثیر سیگار کشیدن بر مرگ و میر در بین پزشکان بریتانیایی را در طی یک دوره چند دهه ای بررسی کرده است. مطالعات کوهورت برای تشخیص ارتباط علّی بین قرار گرفتن در معرض یک عامل خاص و بروز بیماری، مناسب هستند. از طرف دیگر، مطالعات کوهورت اغلب به زمان، سازماندهی و هزینه زیادی نیاز دارند.
برای همین معمولا از مطالعات کوهورت به اصطلاح تاریخی (historical cohort) استفاده می شود. در این حالت، تمام داده های مربوط به قرار گرفتن در معرض عوامل بیماری زا و نتیجه آن ها در گذشته انجام شده و در دسترس است. این داده ها، به صورت گذشته نگر تجزیه و تحلیل می شوند.

در مقاله های دیگر بطور مفصل به هرکدام از انواع مطالعات پرداخته شده است که توصیه می شود بخوانید.