آموزش جمع آوری داده و Data Collecting علوم پزشکی

یکی از مهم ترین مراحل در روش تحقیق، جمع آوری داده ها یا Data Collecting است بطوری که نویسندگان هر مقاله باید برای رسیدن به اهداف و بررسی فرضیات و سوالات خود داده ها را جمع آوری کرده و سپس به آنالیز و تحلیل آن ها بپردازند. در این قصد داریم بطور مفصّل به بررسی این موضوع بپردازیم. در نگارش این مقاله از کتاب روش تحقیق کاربردی در علوم پزشکی استفاده شد.

تفاوت داده با اطلاعات

در ابتدا لازم است واژه ­های داده و اطلاعات را تعریف کنیم و بر تفاوت آن­ها تاکید کنیم. داده عبارت است از حاصل انجام یک سنجش. به جمع داده، دیتا گفته می ­شود. اگر شما نمرات درس روش تحقیق دانشجویان یک کلاس 35 نفری را روی یک برگه ثبت کنید، با نگاه ­کردن  به این 35 عدد نمی­توانید درباره سطح آگاهی دانشجویان آن کلاس اظهار­نظر صحیحی داشته باشید. اما اگر همان نمرات را دسته ­­بندی کنیم و یا میانگین آن­ها را حساب کنیم، تصمیم­ گیری صحیح درباره وضعیت آگاهی دانشجویان برای ما بهتر میسر می ­شود. در­واقع با انجام یک فرایند (خلاصه ­سازی و یا محاسبه میانگین و ..) روی داده ها، آن­ها را به اطلاعات تبدیل می­ کنیم تا بتواند مبنایی برای تصمیم ­گیری­ ها قرار گیرد. محقق همواره علاقمند به بدست آوردن دقیق ­ترین اطلاعات مورد نیاز، به ارزان­ترین، سریع­ترین و صحیح­ترین روش ممکن است. روش ­های مختلفی برای گرد­آوری داده ­ها وجود دارد که در ادامه به پرکاربردترین آن­ها اشاره می­ شود. از میان روش­هایی که در ادامه آمده است، روش پرسش­نامه به دلیل کثرت استفاده اهمیت بیشتری دارد. نکته مهم دیگری که ذکر آن ضروری است این است که در قسمت روش ­های جمع ­آوری داده ­های پروپزال باید در خصوص هر ابزاری که در حین پژوهش مورد استفاده قرار خواهد گرفت، نام ابزار، مدل، شرکت و کشور سازنده، وضعیت پایایی و روایی آن­ها به طور­دقیق ذکر شود.

روش ­های گرد­آوری داده­ ها

• بررسی داده­ های موجود
• روش مشاهده
• روش مصاحبه
• روش پرسش­نامه

 

روش استفاده از داده­ های موجود

در این روش محقق از داده ­هایی که قبلاً جمع­ آوری شده است استفاده می ­نماید. یکی از منابع چنین داده ­هایی پرونده­ های بیمارستانی هستند. این روش در مطالعات گذشته ­نگر اهمیت زیادی دارد. معمولاً در این حالت محقق ابتدا یک فرم اطلاعاتی تهیه کند و در آن فرم متغیرهای مورد نیاز خود را مشخص نماید. در این مورد اولاً بهتر است متغیرهایی که در فرم آورده م ی­شوند به صورت کمی باشند و نه کیفی زیرا متغیر کیفی را نمی­توان به کمی تبدیل نمود. برای مثال اگر می­خواهید در فرم اطلاعاتی متغیر سن را وارد کنید بهتر است به صورت سن: …………….. سال است و نه به شکل:

• سن: 30-20 سال
• 40-30 سال

نکته دیگر اینکه تمام فرم­ های اطلاعاتی باید یک فیلد به نام شماره شناسایی داشته باشند. همه فیلدها و گزینه­ های مربوط به آن­ها بهتر است شماره و کد داشته باشند. این کار باعث تسهیل ورود داده­ ها به رایانه و کاهش احتمال خطا می­شود.

روش مشاهده

اولین و قدیمی­ترین راه جمع ­آوری داده ­ها مشاهده است. از آن­جا که این روش بیشتر در علوم انسانی کاربرد دارد، بطور خلاصه به آن اشاره می­ شود. در ساده ­ترین شکل مشاهده، مشاهده ­گر، مستقیماً، جامعه پژوهش را مورد مشاهده قرار می­ دهد. برای مثال می­توان نحوه تدریس یک مدرس را با حضور در کلاس او از طریق مشاهده ارزیابی کرد. در این حالت مدرس (مشاهده شونده) از حضور ارزیابی­ کننده (مشاهده­ گر) آگاه است و این امر ممکن است بر کیفیت تدریس او اثر بگذارد. این پدیده منجر به بروز خطا خواهد شد. یک راه برای کاهش احتمال چنین خطایی، این است که مشاهده ­گر خود را به عنوان بخشی از مشاهده شونده­ ها معرفی نماید. به این روش مشاهده غیرمستقیم می ­گویند. مثلاً پژوهشگری که می­خواهد روش تدریس مدرس را بررسی کند، خود را به عنوان یکی از دانشجویان معرفی نماید. با این کار آن­چه مشاهده می­کند احتمالاً به واقعیت نزدیک­تر است. گرچه مشاهده از روش ­های پرکاربرد گردآوری داده ­ها است. بسیار گران­قیمت است و  بخصوص وقتی هدف جمع ­آوری داده­ های مربوط به مفاهیم ذهنی باشد، تربیت مشاهده ­گر حرفه ­ای مشکل است.

روش مصاحبه

از آنجا که همیشه امکان مشاهده متغیرهای تحقیق فراهم نیست. پژوهشگر می­تواند پرسش­ های خود را بپرسد. این روش با نام مصاحبه شناخته شده است و به دلیل انعطاف­ پذیری زیادی که دارد از بهترین روش­ های جمع ­آوری اطلاعات بشمار می­ آید. مصاحبه خود به دو نوع ساختارمند و غیرساختارمند تقسیم می ­شود. در مصاحبه ساختارمند، که شباهت زیادی به روش پرسش­نامه دارد، محقق از قبل نوع و ترتیب سوالاتی را که باید بپرسد را مشخص می ­نماید و سپس اقدام به مصاحبه می­ نماید. اگر تعداد مصاحبه ­گران بیش از یک نفر باشد، لازم است زمان، نحوه شروع مصاحبه، طول مدت و مکان مصاحبه برای همه آن­ها یکسان باشد. در مصاحبه غیرساختارمند مصاحبه­ کننده سوالات را از قبل آماده نمی­ کند و ترتیب و روند سوالات به طور آزاد و براساس پاسخ­ های مصاحبه ­شونده ادامه می­ یابد. معمولاً این نوع مصاحبه با یک پرسش آغاز می­ شود و با توجه به پاسخ­ های مصاحبه ­شوندگان موضوع­ های مرتبط مطرح می­ شود و این روند تا جایی که مصاحبه­ کننده به نتیجه برسد ادامه می یابد. مصاحبه غیرساختارمند در تحقیقات کمی علوم پزشکی کاربرد چندانی ندارد و به شدت تحت تأثیر مهارت مصاحبه­ گر است.

بهتر است در حین مصاحبه پاسخ­ ها ثبت شود. استفاده از ضبط صوت روش مناسب و شایعی است. روش مصاحبه محدودیت­ هایی نیز دارد. برای مثال حضور، جنسیت، ظاهر و .. مصاحبه ­گر در جریان مصاحبه می­تواند بر پاسخ مصاحبه ­شونده تاثیر بگذارد. به ویژه در مواردی که مسائل خصوصی مورد سئوال قرار می­ گیرند. برای مثال اگر مصاحبه­ کننده در رابطه با روش پیشگیری از بارداری افراد از آن­ها سوال کند، جنسیت مصاحبه ­کننده بر صحت پاسخ­ ها تاثیر زیادی دارد. از محدودیت ­های دیگر مصاحبه طولانی شدن زمان جمع ­آوری داده­ ها است. از طرفی تربیت مصاحبه­ گر حرفه ­ای، کاری دشوار است.

روش پرسش­نامه

زمانی که حجم نمونه مطالعه بالا باشد و یا دسترسی به پاسخ ­دهندگان مشکل باشد، (مثلاً در فاصله مکانی دوری نسبت به محل استقرار محقق زندگی کنند) گرد­آوری داده ­ها با مصاحبه و مشاهده مشکل می­ شود. بهترین گزینه در این موارد روش پرسش­نامه است

ساختار پرسش­نامه

هر پرسش­نامه، به طور کلی دارای سه بخش است:

1. بخش راهنما

در این قسمت لازم است به پرسش ­شونده اطمینان داد که او در پاسخ ندادن به پرسش ­ها آزاد است و پاسخ­ های او محرمانه خواهند ماند. سپس هدف پژوهش (مثلاً: معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی…. در نظر دارد آگاهی زنان خانه ­دار را نسبت به روش­ های دفع بهداشتی زباله ­های خانگی بررسی کند……….) و انتظارات پژوهشگر از پرسش ­شونده مطرح می­شود. (مثلاً: از شما درخواست می ­شود سئوالات را به دقت مطالعه کنید و به دور پاسخ مورد نظر خود خط بکشید و ….) همچنین در بخش راهنما می­توان شیوه پس دادن پرسش­نامه بعد از تکمیل آن را هم توضیح داد.

 

2. سوالات دموگرافیک

در این بخش اطلاعات کلی، شامل سن، جنس، شغل، وضعیت تاهل، تحصیلات و محل تولد و ….. پرسیده می­ شود. این سوالات ممکن است جزء اهداف پژوهش باشند یا نباشند.

3. سوالات اصلی

بهتر است پرسش­نامه با پرسش­ های خنثی و غیرحساس (که هیچ ارتباطی با موضوع­ های خصوصی، مالی و عقیدتی و ……… نداشته باشند) شروع شود. پرسش ­های حساس بهتر است آخرین پرسش ­ها باشند. به این خصوصیت نظم روانشناختی گفته می ­شود. از طرفی سوالات پرسش­نامه باید دارای نظم منطقی باشند یعنی از سوالات کلی به سوالات جزیی­تر برسد. قاعده کلی این است که، به ترتیب پرسش ­ها به گونه ­ای باشد که پاسخ یک پرسش تاثیر منفی در پاسخ­ های دیگر نداشته باشد.

انواع پرسش

• پرسش ­های تشریحی (باز)

این نوع پرسش پاسخ ­دهنده را در پاسخ دادن آزاد می ­گذارد و در نتیجه منجر به جواب­ های واقعی ­تر می­شود. اما آنالیز پاسخ ­ها به ویژه در حجم نمونه­ های بالا، غالباً دشوار است.

• پرسش ­های چندگزینه­ ای (بسته)

این نوع پرسش ­ها کاربرد بیشتری دارند. اما با وجود سرعت بالای آنالیز پاسخ­ ها، وجود گزینه ­ها می­تواند موجب القاء پاسخ و در نتیجه سوگرایی شود.

مراحل تهیه پرسش­نامه

اصولا برای یک پژوهش نیاز به پرسش­نامه دارد. دو حالت متصور است، یا پرسش­نامه استانداردی برای رسیدن به اهداف آن پژوهش وجود دارد و یا چنین پرسش­نامه ­ای وجود ندارد. اگر پرسش­نامه استاندارد موجود باشد (مثلاً پرسش­نامه استاندارد بررسی کیفیت زندگی بیماران دیابتی) بهتر است از آن استفاده شود. اما در بسیاری از مواقع پرسش­نامه استانداردی که بتواند تمام اهداف پژوهش ما را پوشش دهد موجود نیست. در چنین مواقعی محقق ناگزیر به طراحی پرسش­نامه می­ شود. مراحل تهیه پرسش­نامه عبارت­ند از:

• تعیین هدف
• رسم فلوچارت
• تهیه بانک سئوالات
• تعیین روایی و پایایی سئوالات
• انتخاب نهایی سئوالات

ابتدا باید هدف مطالعه تعیین شود (مثلاً سنجش کیفیت زندگی و ……) بعد از آن یک فلوچارت (نمودار درختی) رسم می­ شود. این فلوچارت در واقع تجزیه هدف به حیطه­ های مختلفی آن است. مثلاً کیفیت زندگی دارای دو بعد اجتماعی و شخصی است و بعد اجتماعی خود دارای زیر گروه­ هایی مانند شغل، وضع تاهل و روابط عمومی و ….. است. همچنین بعد شخصی می­تواند به امور تحصیلی، جنسی، مذهب، سیاست و ……. تقسیم شود. هر یک زا این زیر شاخه­ ها ممکن است به زیر شاخه ­های کوچک­تر قابل تقسیم باشند. در مرحله بعد به تمام زیر شاخه­ های نمودار درختی امتیاز داده می­ شود. جهت تعیین امتیازها باید از ریشه به سمت ساقه نمودار باشد. در مرحله بعد یک بانک سوال تهیه می­ شود. برای این منظور تعداد زیادی سوال طراحی می­ شود ( دو تا سه برابر پرسش ­های مورد نیاز). پس از این مرحله با انجام یک پیش آزمون و نظرخواهی از افراد صاحب­نظر، بهترین سوالات گزینش و در پرسش­نامه نهایی وارد می ­شود. گام بعدی تعیین روایی و پایایی پرسش­نامه است.

روایی ابزار سنجش

به طور کلی هر ابزار اندازه ­گیری (چه پرسش­نامه و چه غیر آن مثلاً ترازو و ……) دارای درج ه­ای از خطای اندازه­ گیری است. ابزاری روا است که آن­چه که مورد اندازه ­گیری بوده است، را به درستی بسنجد. روایی وجوه مختلفی دارد که مهمترین آن­ها روایی محتوا و سازگاری درونی است.

روایی محتوا

روایی محتوا بخصوص در مواردی که میزان آگاهی افراد سنجیده می ­شود بسیار اهمیت دارد و یعنی اینکه، سئوالات پرسش­نامه تا چه حد نمونه معرفی، از کل سئوالاتی است که می­توان درباره موضوع مورد نظر تهیه نمود. به عبارت دیگر میزان تحت پوشش قرار دادن جنبه ­های مختلف متغیر مورد سنجش توسط سئوالات پرسش­نامه است. هر چه مفهوم اندازه­ گیری عینی ­تر باشد، روایی محتوای بیشتری خواهد داشت. برای تعیین اعتبار محتوا معمولاً از روش هامیلتون استفاده می­ شود. برای این منظور از حداقل 2 فرد خبره می­خواهیم به طور جداگانه نظر خود را درباره هر سوال به 4 درجه (بی ­ارتباط- کم ­ارتباط- مرتبط- بسیار مرتبط) بیان کند و سپس میزان توافق بین آن افراد را تعیین می­ کنند.

سازگاری درونی

اگر برای سنجش یک متغیر خاص از بیش از یک سوال استفاده می­ شود لازم است تمام آن سوالات موید یکدیگر باشند و یا در اصطلاح سازگار باشند. برای تعیین میزان سازگاری درونی از روش­ های دونیم کردن، روش آلفا کرونباخ و یا روش کودر ریچاردسون استفاده می­ شود. روش دو نیم کردن در بخش پایایی توضیح داده شده است. در دو روش دیگر همبستگی نمره تک ­تک سوالات با نمره کل سوالات محاسبه می­شود. در واقع روش کرونباخ و کودر ریچاردسون یکسان هستند. تنها تفاوت­شان در این است که ضریب کودر ریچاردسون در مواقعی که پاسخ سوالات دو حالتی است استفاده می­ شود. پس از محاسبه این ضرایب برای تک­ تک سوالات، سوالاتی که ضرایب همبستگی کمی دارند، باید از مجموعه سوالات حذف شوند.

پایایی ابزار سنجش

پایایی درجه یکسانی و ثبات نتایج در تکرار یک سنجش است. برای اندازه گیری پایایی روش­ های گوناگونی وجود دارد که از همه معروف­تر روش آزمون- دوباره آزمون است. در این روش سنجش بار اول برای تعدادی از افراد انجام می ­شود، بعد از گذشت زمان کافی، سنجش دوباره در همان گروه اجرا می ­شود. با محاسبه ضریب همبستگی میان نمرات دوبار سنجش، پایایی سنجش معلوم می­ شود. هر چه همبستگی قوی­تر باشد سنجش پایاتر است. روش دیگر برای اندازه ­گیری پایای، روش دو نیم ­کردن است. در این روش پرسش ­ها به صورت زوج و فرد و همچنین افراد به دو گروه تقسیم می ­شوند. سپس به هر گروه از افراد یک گروه از سوالات را ارائه می­ دهند. پس از آن همبستگی بین نمرات محاسبه می­ شود و درجه پایایی آزمون مشخص می­ شود.

مزیت ­ها و محدودیت­ های پرسش­نامه

از مزیت­های پرسش­نامه می ­توان به هزینه و زمان کمتر و همچنین ناشناخته ماندن پاسخ­ دهنده ­ها اشاره نمود. برخی محدودیت­ های استفاده از پرسش­نامه عبارتند از:

• درصد پاسخ ­دهی کم: همیشه درصدی از افراد پرسش­نامه را پس نمی ­دهند.( اگر این درصد زیاد باشد، اعتبار پژوهش کاهش می­ یابد)
• ممکن است پاسخ­ دهندگان تعدادی از پرسش­ ها را پاسخ ندهند.
• ممکن است پاسخ­ دهنده خود پرسش­نامه را تکمیل نکند و اطرافیان او آن را تکمیل کنند.
• استفاده از پرسش­نامه در جوامع کم ­سواد و یا کودکان مناسب نیست. در این موارد مصاحبه مناسب ­تر است.

سنجش نگرش

اصولاً هر فرد نسبت به هر مفهومی یک سطحی از آگاهی، نگرش خاص و شکلی از عملکرد دارد. برای مثال یک استاد دانشگاه ممکن است تمام مضرات سیگار کشیدن را به جزئیات بداند (آگاهی)، اما سیگار کشیدن را دوست داشته باشد (نگرش) ولی در نهایت سیگار نکشد (عملکرد). برای کمی کردن نگرش روش های مختلفی وجود دارد. روش لیکرت از همه معروف­تر است.

مقیاس لیکرت

پرکاربردترین روش برای اندازه ­گیری نگرش، استفاده از مقیاسی است که یک روان­شناس به نام لیکرت معرفی کرده است. در این روش درجه موافقت فرد با یک عبارت نگرشی سنجیده می­شود. برای مثال به این عبارت نگرشی توجه کنید:” من فکر می­کنم معتادها انسان­ های خوبی نیستند.” در اینجا آزمودنی نگرش خود را درباره این عبارت (به صورت کاملاً موافق، موافق، بی­نظر، مخالف، کاملاً مخالف) با گذاشتن علامت در کنار گزینه مربوط به آن مشخص می­کند. در اینجا هدف تعیین توزیع پاسخ­ دهندگان با نگرش ­های مختلف است. گزینه ها معمولاً از پنج درجه از موافقت تا مخالفت، تشکیل شده­ اند. اما بعضی از پژوهشگران ممکن است با توجه به متغیر مورد اندازه ­گیری از هفت درجه استفاده کنند. یعنی تا حدودی موافق و تا حدودی مخالف را بر پنج درجه قبلی اضافه کنند. مهم فرد بودن تعداد گزینه ­هاست. پس از سنجش، در عبارت­ های مثبت پاسخ­های موافق بالاترین نمره و در عبارت­ های منفی پاسخ ­های مخالف بالاترین نمره را می ­گیرند. یعنی در عبارت­ های مثبت مقیاس پنج درجه­ ای لیکرت، امتیاز 5 به کاملاً موافق و در عبارت­ های منفی امتیاز 5 به کاملاً مخالف (و امتیاز 1 به کاملاً موافق) داده می­ شود. کسانی که در مجموع بالاترین امتیاز را می آورند، موافق­ترین نگرش را نسبت به موضوع اندازه ­گیری شده دارند و برعکس.

مقاله مقیاس لیکرت در مدیتورها

مقیاس گوتمن

در این روش پاسخ ­دهندگان تنها موافقت یا مخالفت خود را نسبت به عبارت­ ها مشخص می ­کنند. سپس به هر فرد به تعداد عبارت هایی که با آن­ها موافق بوده نمره داده می­ شود.