تعریف متغیرهای پژوهش در پزشکی، مستقل، وابسته و مداخله گر

برای هر پژوهشگری شناختن متغیرهای پژوهش و انواع آن از اصول اصلی یادگیری پژوهش است. در این مقاله مجموعه علمی پژوهشی مدیتورها به شکل اصولی به بررسی متغیرهای پژوهشی پرداخته است. در پایان این بخش شما می تواند متغیرهای مطالعه خود را انتخاب کنید و جدول متغیر پروپوزال خود را تکمیل نمایید.

متغیرهای پژوهش

اصولا صفات و خصوصیات قابل اندازه­ گیری واحدهای مورد پژوهش (مثلا افراد) یا در همه افراد یکسان است مثل انسان بودن، و یا از فردی به فرد دیگر تغییر می ­کنند، مثل جنسیت یا وزن و… به خصوصیاتی که از فردی به فرد دیگر تغییر می­کنند، متغیر گفته می­ شود. تعیین متغیرهای پژوهش اهمیت زیادی دارد و در تعیین شیوه جمع­ آوری داده ­ها، توصیف داده­ ها و تحلیل آماری آن­ها کمک می­ کند. متغیرهای پژوهش­ ها ب­طور مستقیم از اهداف پژوهش استخراج می­ شوند. ب­طور کلی می­توان پژوهش­ ها را از یک دیدگاه به دو دسته بزرگ تقسیم نمود:

پژوهش ­های توصیفی که در آن­ها محقق تنها اقدام به توصیف جامعه مورد پژوهش از نظر متغیرها می­ نماید و توجهی به ارتباط متغیرها با یکدیگر ندارد و پژوهش­ های تحلیلی که در آن­ها محقق علاوه بر توصیف وضعیت متغیرها در جامعه به ارتباط آن­ها با با هم توجه دارد. و همواره به دنبال اثر مواجهه بر وقوع پیامد است. متغیرهای پژوهش براساس نقشی که در یک پژوهش تحلیلی (و نه توصیفی) دارند به چهار گروه تقسیم می­شوند:

• متغیرهای مستقل
• متغیرهای وابسته
• متغیرهای مداخله ­گر یا مخدوش­ کننده
• متغیرهای زمینه ­ای

متغیرهای مستقل

متغیرهای مستقل متغیرهایی هستند که اثرات آن­ها بر روی متغیرهای دیگر در یک مطالعه مورد بررسی قرار می­ گیرند. به متغیر مستقل در اصطلاح مواجهه گفته می ­شود.

متغیرهای وابسته

متغیرهای وابسته، متغیرهایی هستند که تغییرات آن­ها وابسته به متغیرهای مستقل می ­باشد به متغیر وابسته در اصطلاح پیامد گفته می­ شود. مثلا در بررسی رابطه مقدار مصرف روزانه نمک و فشارخون، مقدار مصرف نمک متغیر مستقل و فشارخون متغیر وابسته است. البته مستقل یا وابسته بودن از خصوصیات ذاتی یک متغیر نبوده و بستگی به مطالعه موردنظر دارد. برای مثال فشارخون که در مثال قبل یک متغیر وابسته بود در مطالعه ­ای با هدف تعیین ارتباط فشارخون و وقوع سکته، یک متغیر مستقل به حساب می ­آید.

متغیرهای مداخله­ گر یا مخدوش­ کننده

در بررسی ارتباط متغیرهای مستقل با متغیر وابسته، متغیرهایی هستند، که بر روی این رابطه اثر می گذارند و آن را تشدید یا تضعیف می ­نمایند. مثلا در بررسی رابطه مصرف قهوه با بیماری قلبی متغیر سیگار کشیدن، یک متغیر مداخله­ گر است زیرا ممکن است افرادی که قهوه می­خورند سیگاری هم باشند و خود سیگاری بودن می­تواند عامل خطری برای بیماری قلبی باشد.

متغیرهای زمینه ­ای

اگر در یک مطالعه متغیری دارای نقش مستقل، وابسته یا مخدوش­ کننده نباشد آن­گاه می ­توان آن­را به عنوان متغیر زمینه­ ای در نظر گرفت. از جمله این متغیرها می­توان به جنس، مذهب، نژاد و غیره اشاره کرد به شرط آن­که جزء هیچ­ یک از سه گروه دیگر متغیرها قرار نگیرند. البته معمولا متغیرهای مطالعه به سه صورت اول می­ باشند. تعیین وضعیت متغیرهای مطالعه (ب­ویژه متغیرهای وابسته و مستقل) با استفاده از اهداف ویژه انجام می­ شود و در این زمینه شبکه علیت نیز کمک شایانی در زمینه تعیین کلیه متغیرها از جمله متغیرهای مخدوش­ کننده می ­نماید.

لازم به ذکر است که در مطالعات توصیفی تعیین نقش متغیرها لازم نیست.

متغیرهای کیفی و کمی

متغیرهای پژوهش از نظر نوع عملیات ریاضی و آماری که می­توان بر روی آن­ها انجام داد به دو گروه تقسیم می­شوند:

الف- متغیرهای کیفی:

• اسمی
• رتبه ­ای

ب- متغیرهای کمی:

• فاصله ­ای
• نسبتی

حاصل سنجش متغیرهای کیفی را نمی ­توان در قالب عدد بیان نمود و خود به دو بخش تقسیم می­شوند:

• متغیرهای اسمی که تنها می ­شود نمونه­ های مورد پژوهش را براساس آن­ها به گروه­ هایی تقسیم کرد و نام آن گروه را بر آن­ها نهاد. همانند جنس، گروه خونی و… هیچ عملیات ریاضی روی داده­ های این نوع متغیر قابل تصور نیست.
• متغیرهای رتبه­ ای که علاوه بر تقسیم نمونه ­های مورد پژوهش براساس آن­ها به گروه­ ها و نهادن نام آن گروه را بر آن­ها می­توان رتبه هر گروه را در میان همه گروه­ ها مشخص کرد. مثل سوءتغذیه و شدت بیماری (خفیف، متوسط و شدید). متغیرهای رتبه ­ای خصوصیات متغیر اسمی را هم دارند. تنها عملیات کمتر یا بیشتر (> یا <) برای آن­ها ممکن است.

حاصل سنجش متغیرهای کمی را می­توان در قالب عدد بیان نمود و خود به دو نوع تقسیم می­شوند:

• متغیرهای فاصله ­ای که علاوه بر تقسیم نمونه­ های مورد پژوهش براساس آن­ها به گروه­ ها و نهادن نام آن گروه را بر آن­ها و تعیین رتبه هر گروه در میان همه گروه­ ها، می­توان فاصله بین گروه­ ها را هم مشخص نمود. در این نوع متغیرها نسبت بین دو گروه قابل اندازه­ گیری نیست. مثلا دما، برای مثال می­توان گفت که دمای جسمی با دمای 10 درجه سانتی­گراد، 5 درجه از جسمی با دمای 5 درجه سانتی­گراد بیشتر است ولی نمی­توان گفت که جسم اولی دمایش دو برابر جسم دوم است. این محدودیت از عدم وجود یک صفر واقعی (مطلق) در این مقیاس ناشی می­شود. در واقع نمی­توان گفت جسمی که صفر درجه دما دارد هیچ گرمایی ندارد. متغیرهای فاصله ­ای تمام خصوصیات متغیرهای رتبه­ ای را دارند. عملیات کمتر یا بیشتر ( > یا < ) و جمع و تفریق برای آن­ها ممکن است.

یک تقسیم ­بندی دیگر برای متغیرهای کمی به شکل زیر است:

الف- متغیرهای کمی گسسته: فقط شامل اعداد صحیح می­شوند. اعشار نمی­پذیرد. مانند بعد خانوار

ب- متغیرهای کمی پیوسته: از قبیل وزن، قد و … که اعشار می­ پذیرد.

برای آشنایی بیشتر با مطالب علمی و پژوهشی روز دنیا در حیطه علوم پزشکی با مجموعه علمی و پژوهشی مدیتورها در اینستاگرام همراه باشید.

instagram.com/meditorha

نیاز به مشاوره تخصصی در نگارش پروپوزال دارید؟ کلیک کنید!

حالا شما می توانید به راحتی جدول متغیرها که معمولاً در پروپزال ­ها در ثسمت روش اجرا وجود دارد را پر کنید. در زیر یک نمونه از جدول متغیر برای یک مطالعه توصیفی مقطعی آورده شده است:

عنوان: بررسی ارتباط شاخص توده بدنی  قبل از بارداری و میزان افزایش وزن طی حاملگی با عوارض نوزادی و مادری